Fulget
in orbe dies
- Oficjum rymowane o św. Jadwidze Śląskiej
Schola Mulierum Silesiensis • Schola Gregoriana Silesiensis
Fulget in orbe dies - Jaśnieje na świecie dzień
- to początek Oficjum rymowanego o św. Jadwidze Patronce Śląska. Wraz ze śpiewakami z Wrocławia długo przygotowywaliśmy się do karkołomnego zadania, jakim okazało się nagranie tej niezwykłej Liturgii. Trudności pojawiały się na każdym etapie przygotowywania i realizacji projektu. Po pierwsze, należało znaleźć najlepszą wersję rękopiśmienną. W Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego, która jest największą chyba w Polsce skarbnicą rękopisów średniowiecznych, można znaleźć kilka Antyfonarzy zawierających w sumie aż pięć Oficjów o Patronce Śląska. Także kompletne teksty znajduje się w kilku Brewiarzach z tamtych czasów. Zgodnie z sugestiami zawartymi w pracy ks. Stanisława Araszczuka, wybraliśmy Breviarium cisterciense z Henrykowa z przełomu XIII i XIV w. (IQ 244), jako zawierające pełny tekst najstarszego z Oficjów - Fulget in orbe dies. Za źródło muzyczne zaś posłużyło nam Antiphonarium cisterciense z Lubiąża z końca XIII w. (IF 401), zawierające pełne Oficjum podane w szczegółowym zapisie neumatycznym umieszczonym na czterech, a czasem pięciu kolorowych liniach. Ten wybór pozwolił nam na bezpośrednie czytanie zapisu, bez konieczności sporządzania transkrypcji, która zwykle zamazuje szczegóły pierwotnej wersji.
Jednak taki sposób pracy dostarczył kolejnych emocji związanych z koniecznością rozsupływania często niezrozumiałych dziś średniowiecznych abrewiatur (skrótów, niegdyś powszechnie znanych) używanych powszechnie przez XIV-wiecznych skrybów dbających o niskie koszta sporządzania pergaminów liturgicznych. Wielką pomoc mieliśmy tutaj we współpracy z filologami i paleografami. Wielkie dzięki składamy także tłumaczom, którzy poświęcili wiele godzin zrozumieniu trudnej manierystycznej łaciny rymowanego tekstu!
Neumatyczny zapis na liniach, to jakby przeniesienie na system czteroliniowy, powszechnie używany od czasu wynalezienia prostszego zapisu kwadratowego, neum podobnych do najstarszych zapisów neumatycznych z najstarszych źródeł benedyktyńskich (np. Antiphonarium monasticum Hartkera). Ten złożony system pojawił się już przynajmniej w XI wieku w księgach zawierających tzw. chorał starorzymski (St. Cecilia), a także np. w najsławniejszym chyba zachodnioeuropejskim kancjonale - Codex Calixtinus - zawierącym Liturgię ku czci św. Jakuba. Mieliśmy dzięki temu okazję do owocnych przygotowań podczas pracy nad projektem Missa sancti Iacobi rozpoczętym przez Stowarzyszenie "Schola Gregoriana Silesiensis" poprzez uczestnictwo w międzynarodowym projekcie Codex Calixtinus już w 2000 roku. Wielce pomocna stała się także praca nad absolutnie podstawowym podręcznikiem czytania neum - Semiologią benedyktyna, ojca Eugene Cardine'a. To wszystko było niezbędne, aby włączyć projekt o św. Jadwidze w ciąg dziewięcioletniego praktykowania śpiewu naszych kantorów w oparciu m.in. o doświadczenia Marcela Peresa i Marcina Bornus-Szczycińskiego w pracy nad śpiewem dominikańskim czy koptyjskim, który kiedyś wydawał się nam zupełnie egzotyczny i nieprzekładalny na śpiew zachodniej Europy. Dużą miarę przykładaliśmy także do naszych licznych spotkań z kantorami greckimi. Wszak z Grecji pochodziło wiele ksiąg liturgicznych używanych we wczesnośredniowiecznym Rzymie, a greccy kantorzy uczyli swoich tonów kantorów z Metz. Powstał w ten sposób śpiew o modalnym rytmie, poddany ścisłym regułom i strojom modalnym, jednocześnie mocno związany z metryką i retoryką rymowanego tekstu Oficjum Fulget in orbe dies.
Pozostało nam przeniesienie zapisu i kantorskich doświadczeń na wykonanie Oficjum. Nieocenione dla nas stały się prace ojca Józefa Ścibora o cysterskiej modalności, którego teoria znalazła ilustrację m.in. w schemacie skal odnalezionym w XIV-wiecznym Graduale cisterciense z Lubiąża (IF 414), a także "ręce gwidońskiej" z XIII-wiecznego Psalterium nocturnum z Trzebnicy (IF 440). Niestety, nie znaleźliśmy w dostępnych dolnoślaskich źródłach zapisu nutowego Hymnu Te Deum - "pożyczyliśmy" więc wzorzec z XIII-wiecznego rękopisu cysterskiego znajdującego się w zbiorach Uniwersytetu w Kolonii (C1161), gdzie spotkała nas niespodzianka - versiculum Te decet laus dodane na koniec tego dostojnego śpiewu!
W końcu realizacja - sesja nagraniowa. Miejscem był sprawdzony już maleńki kościół św. Piotra i Pawła na wrocławskim Ostrowie Tumskim. Nie zależało nam przy tym nagraniu na wyrównywaniu i wygładzaniu indywidualności głosów naszych śpiewaków. Niestety, nie dane nam było nagranie kompletnego Oficjum z prozaicznej przyczyny: cztery i pół godziny śpiewu nie zmieści się na dwóch płytach CD! Trzeba było podjąć decyzje o koniecznych cięciach: Oryginalny tekst Oficjum rymowanego pozostał nietknięty, ale wszystkie 39 psalmów zredukowaliśmy do dwu- lub trzywersowych odcinków. Godziny mniejsze, czyli znane powszechnie pod nazwą ":horek" - Prymę, Tercję, Sextę i Nonę złożyliśmy w jedną Modlitwę w ciągu dnia z czterema kolejnymi fragmentami psalmu 118 formalnie przypisanego Prymie i trzema capitulami. Wykonaliśmy także wszystko, co jest zaznaczone w rubrykach Antyfonarza, tutaj są to versicula i Te Deum. W nagraniu nie znalazły się, poza Deus in adiutorium, kolektą i Benedicamus Domino, kwestie przynależne Celebransowi, czyli: benedykcje nokturnowe oraz precesy i oracje znajdujące się w Ordinarium - Kyrie eleison, Pater noster. To straty znaczące, niemniej wyszliśmy z założenia, że żywego Oficjum nie da się zarejestrować na płycie - kto chce poznać całość, niech postara się je samodzielnie odśpiewać!
I jeszcze jedno pytanie na koniec: Czy możliwe było w tamtych czasach wspólne celebrowanie uroczystego Oficjum przez mnichów i mniszki?...
Robert Pożarski.
[CD 1:]
I Vesperis:
[1] Deus in adiutorium.
[2] Ant. Fulget in orbe dies t. I
Ps. 109 Dixit Dominus
[3] Ant. Lux calebris t. II
Ps. 112 Laudate, pueri
[4] Ant. Digna fide domina t. IV
Ps. 121 Latatus sum
[5] Ant. Hadwigis celebris t. V
Ps. 147 Lauda, Ierusalem
[6] Capitulum Eccl. 24, 1-2
[7] Resp. Sit laus Dei filio t. V
[8] Hymnus Exsultent hodie t. VIII
[9] Versiculus Diffusa est gratia
[10] Ant. Gaude solum Slezia t. VI
Cant. Maria Magnificat
Invitatorium:
[11] Ant. Assunt solempnia t. IV
Ps. 94 Venite, exsultemus Domino
I Nocturno:
[12] Ant. Ex preclaro connubio t. I
Ps. 8 Domine, Dominus
[13] Ant. Potita matrimonio t. II
Ps. 18 Cali enarrant
[14] Ant. Cristianis cultibus t. III
Ps. 23 Domini est terra
[15] Ant. Mundanis honoribus t. IV
Ps. 44 Eructavit cor meum
[16] Ant. A lege thori libera t. V
Ps. 45 Deus noster refugium
[17] Ant. Dictis evangelicis t. VI
Ps. 47 Magnus Dominus
[18] Versiculus Specie tua
[19] Lectio Sanctis Clementis papa (i)
[20] Resp. Gaude prole tali nata t. I
[21] Lectio Sanctis Clementis papa (ii)
[22] Resp. Signum resultat in calo t. II
[23] Lectio Sanctis Clementis papa (iii)
[24] Resp. Ex nobili stirpe nata t. III
[25] Lectio Sanctis Clementis papa (iv)
[26] Resp. Hadwigis mater pauperum t. V
II Nocturno:
[27] Ant. Biduano ieiunio t. VII
Ps. 84 Benedixisti, Domine
[28] Ant. Nil relinquens propter victum t. VIII
Ps. 86 Fundamenta eius
[29] Ant. Gaudebat dapis munere t. I
Ps. 95 Cantate Domino
[30] Ant. Nivis in algoribus t. II
Ps. 96 Dominus regnavit
[31] Ant. Mutato iultus pallio t. IV
Ps. 97 Cantate Domino
[32] Ant. Circuibat sedula t. VI
Ps. 97 Dominus regnavit
[33] Versiculus Adiuvabit eam Deus
[34] Lectio Sanctis Clementis papa (v)
[35] Resp. Manus beata Hadwigis t. V
[36] Lectio Sanctis Clementis papa (vi)
[37] Resp. Margarita solo tecta t. VII
[38] Lectio Verbo sancti Clementi papa (vii)
[39] Resp. Agypti nuda pallio t. V
[40] Lectio Verbo sancti Clementi papa (viii)
[41] Resp. Audi, mater orphanorum t. I
[CD 2:]
III Nocturno:
[1] Ant. Mundo festus instat dies t. I
Cant. Moysi Audite cali
[2] Versiculus Elegit eam Dominus
[3] Lectio De Vita maior (i)
[4] Resp. Quedum oraret t. VI
[5] Lectio De Vita maior (ii)
[6] Resp. Felix illa femina t. VI
[7] Lectio De Vita maior (iii)
[8] Resp. Orta stirpe regia t. V
[9] Lectio De Vita maior (iv)
[10] Resp. Sit laus Dei filio t. V
[11] Hymnus Te Deum
Laudes:
[12] Ant. Hadwigis Dei laudibus t. I
Ps. 92 Dominus regnavit
Ps. 99 Iubilate Deo omnis terra
Ps. 62 Deus, Deus meus
Cant. Trium puerorum Benedicite, omnia opera
Ps. 148 Laudate Dominum de calis
[13] Capitulum Mulierem fortem quis inveniet
[14] Ant. Alma pupillorum mater t. V
Cant. Zaccharia Benedictus Dominus
Prima:
[15] Ant. Adest dies latitia t. I
Ps. 118 i Beati immaculati in via
Tertia:
[16] Ant. O, lampas ecclesia t. V
Ps. 118 ii Retribue servo tua
[17] Capitulum Non timebit domui
Sexta:
[18] Ant. Hac est Hadwigis beata t. II
Ps. 118 iii Legem pone mihi, Domine
[19] Capitulum Fortitudo et decor
Nona:
[20] Ant. Amicta sole femina t. IV
Ps. 118 iv Memor esto verbi tui servo tu
[21] Capitulum In medio populi
II Vesperis:
[22] Ant. Ex preclaro connubio t. I
Ps. 109 [...] Virgam virtutis tua
Ps. 111 Beatus vir
Ps. 112 [...] A solis ortu
Ps. 115 Credidi, propter
Ps. 125 In convertendo Dominus
[23] Capitulum Fallax gratia et vana
[24] Hymnus Oret hac, Domine t. VIII
[25] Versiculus Adducentur regi virgines
[26] Ant. Glorietur in hac die t. V
Cant. Maria Magnificat
[27] Oratio Deus, gratia dator
[28] Benedicamus Domino t. VI
Schola Mulierum Silesiensis:
Chór I
Joanna Jabłońska
Marta Kurian - kantorka
Marzena Maluga
Natalia Niedźwiecka
Wiktoryna Puzanowska
Chór II
Ewelina Krzywka
Marta Niedźwiecka
Paulina Soczewka - kantorka
Katarzyna Zedel
Schola Gregoriana Silesiensis:
Chór I
Marek Czapiński
Tomasz Dajczak
Michał Krzywka
Piotr Łoziński
Krzysztof Ochnik
Robert Pożarski - kantor
Chór II
Krzysztof Caputa
Adam Poznański
Marcin Szargut
Konrad Zagajewski - kantor
Damian Zazula
